دیوان کامل استاد مصلح الدّین زشکی خراسانی در شش دفتر

2012-08-10 15:18:18

یکی از نعمتهایی که در محنت آباد غربت، بی دخالت تقدیر الهی، نصیب این بندۀ حقّ شده است، آشنایی و دوستی با استاد مصلح الدّین زشکی خراسانی بوده است. همۀ آنهایی که با ادبیات کلاسیک فارسی عمیقاً آشنایی دارند و ظرافتهای هنری و صنعتهای بیانی و دقّتهای معنایی سخن منظوم فارسی را در آثار شاعران بزرگ قرن چهارم تا هشتم هجری، از رودکی سمرقندی تا حافظ شیرازی، دریافته اند، و در عین حال نمونه هایی از هزلیات و مطایبات و هجویات و طنزیات و فکاهیات متقدّمان و متأخّران از قدیم قدیم تا امروز امروز را به محکّ نقد زده اند، وقتی که «دیوان» استاد زشکی را در شش دفتر بخوانند، و در موقع خواندن استواری نظم، روانی کلام، روشنی معنی، گیرایی بیان، و ظرافت طنز او را ملاحظه کنند، اگر آفتاب حقیقت نگذارد که ابر زشت حسادتهای حقیرانه و کینه های جاهلانه چشم انداز قضاوت آنها را تاریک کند، با اطمینان خواهند گفت که با در نظر گرفتن ماهیت مضمونی و کیفیت بیانی و موقعیت زمانیِ این آثار، برای او در تاریخ ادبیات فارسی نظیری نمی شناسند، و اگر بدانند که همۀ این آثار، در این پایۀ بلند از نظم و با این وسعت و تنوّع از معانی محکم در طیّ زمانی کمتر از چهار سال به رشتۀ تحریر درآمده است، این توفیق را نوعی معجزۀ انسانی در عالم اندیشه و هنر خواهند دانست.

امّا این رفیق شفیق درست پیمان من که خود را همواره از وسوسۀ شهرت مصون نگهداشته است، با استقلال فکر خود و اصالت دریافت خود، کار حقّ پسندانۀ خود را کرده است، حرف خرد سنجیدۀ خود را زده است، و بی اعتناء به پسند اهل و نا اهل زمانه، دلش به انگشت شمار اطرافیان صاحبدل و همفکر دور و نزدیک خوش بوده است.

اکنون که با پادرمیانی این بندۀ حقّ، علیزادۀ طوسی، گردانندگان مجلّۀ اینترنتی بخش فارسی بی بی سی در قدر شناسی از مقام معنوی و هنری استاد زشکی، بزرگواری ای سزاوار سپاس کرده اند و در آرشیو مجلّۀ خود جایی به مجموعۀ آثار او اختصاص داده اند، این بندۀ حقّ هم مثل همۀ شناسندگان و دوسنداران سخنان حکیمانه و طنزآمیز او، بی نهایت شادمان شده ام و می خواهم بخشی از دیباچۀ مختصر او بر «نعلیات و میخیات»، را که در سال ۱۹۸۷، یعنی یک سال بعد از تعطیل «مجلّۀ شفاهی» بخش فارسی رادیو بی بی سی، با وضع فقیرانه ای به خطّ خود او در لندن چاپ شد، امّا در واقع انتشار نیافت، با اجازۀ او در اینجا نقل بکنم، چون متأسّفانه خود او، به نوشتن دیباچه ای بر کلیات آثارش رضایت نداد و گفت که همین دیباچۀ مختصر را هم در آن سال به اصرار رفیقی ناشفیق و شکسته پیمان نوشت و بعد مثل چی پشیمان شد:

«چنین گوید بندۀ حقیقت، مصلح الدّین جواد بن تموچین بن سلجوق بن ساسان بن اسکندر بن اشک بن کوروش بن سام بن کیومرث علیه السّلام، المتخلّص به «استاد زشکی خراسانی»، که ابوی رضی الله عنه در سنۀ ۱۹۷۵ میلادی به سبب وقوع پاره ای حوادث عجیبه در دارالمؤمنین «زشک»... جلای وطن اختیار کرد و در بلدۀ «لندن» از بلاد دارالکفر انجلیز رحل اقامت افکند ...

«پس ابوی ذوالجلال و الاکرام... در صدد برآمد که از صلب خویش وَلَدی بدیع در این دیار به یادگار نهد و لذا چنانکه ... آدم صفی الله را در ولادت شیث به معاشرت و مباشرت زوجه ضرورت نیفتاد، ابوی نیز به حولِ خود و قوّۀ الهی این بندۀ حقّ مصلح الدّین را به عرصۀ وجود آورد.

«عبرت اهل بصیرت را، هر آنچه ابوی به عمری با دود چراغ و ضوء دِماغ در حکمت و الهیات و دهریات و فقه الّلغه و صرف و نحو و عروض و قافیه و بدیع اندوخته بود، بالتّمام در نطفه مرا نصیب شد، و برای تناسب با طبیعت عصر، همه را با گوهر «طنز» آمیختم، و به محض تولّد با زبان اهل زمانه، امّا در اسالیب متقدّمان، به گفتن آغازیدم، چنانکه ابوی و مصاحبان وی به حیرت در می شدند.

«این عبد نحیفِ حقّ در باب سیر تا پیاز مسائل بشر عصر، هلاهل حقیقت را به انگبین هنر پرورده، با شیوِۀ بزرگوارانی همچون منوچهری دامغانی، ناصر خسرو قبادیانی، نظامی گنجه ای، مولانا رومی، شیخ اجلّ سعدی و خواجه حافظ شیرازی و غیرهُم، امّا با روانی راحت لقوم، در مجلس ابوی و محبّان وی منظوماً بیان همی کردم...»

دفترهایی که کلیات آثار استاد مصلح الدّین زشکی خراسانی را تشکیل می دهد، و این بندۀ حقّ به جا می داند که مجموع آنها را به جای دیوان یا کلّیات، «زشکیات» بخوانیم، به قرار زیر است:

۱- «نعلیات و میخیات»، شامل غزلیات و قصائد؛ ( دانلود فایل پی دی اف)

۲- «عقلیات و نقلیات»، شامل ترکیبات و ترجیعات و سایر قوالب قدیمه و جدیده؛ ( دانلود فایل پی دی اف)

۳- «شاخ الحاکمین و آخ المحکومین»، شامل مثنویات در سه دفتر: ( دانلود فایل پی دی اف)

دفتر اوّل، کشف الاغراض،

دفتر دوّم، مرآت المصائب،

دفتر سوّم، مصباح الاذهان (به انضمام رسالۀ فقریه)

۴- «ساغرنامه»، شامل حکایات منظوم. ( دانلود فایل پی دی اف)

این مقدّمۀ مختصر را این بندۀ حقّ به پیشنهاد یکی از ویراستاران بخش فارسی بی بی سی نوشت و به ملاحظۀ استاد رساند و استاد در باب انتشار آن صریحاًً چیزی نگفت، امّا به علامتِ «موافقت» سری جنباند و این چند بیت اوّل و وسط و آخر «قصیدۀ وطنیه» اش را خواند، و به تصوّر من، با این اشارت خوانندگان روشن ذهن و ژرف اندیش و دل آگاه را به گردش در وادی «زشکیات» دعوت کرد:

من که خدمتگزار انسانم

زشکی، از خطّۀ خراسانم

جز رسیدن به جلوه ای از حقّ

مقصدی در سخن نمی دانم

از بساط دروغ و نادانی

وَز فریب و ریا گریزانم...

پس چه پرسی که سالها سال است

از چه در غربت است اسکانم

دور از خاندان و از خانه

مانده در کنج انگلستانم؟ ...

من به دامان خرّم البرز

عاشق آفتابِ ایرانم

هست فرهنگِ آریایی کیش

فارسی وحی پاک یزدانم...

لیکن ای هموطن نپنداری

که از آوارگی پشیمانم!

آنچه اصلاً به غربتم آورد

خود در این نامه بود عنوانم

بله، من از دروغ و نادانی

وَز فریب و ریا گریزانم!

با درود به همۀ دوستداران حقّ و جویندگان حقیقت.

علیزادۀ طوسی